Güncel olarak karşımıza çıkan kelimenin sadece anlamı ve hayatımızdaki yansımaları ile sınırlı kalacağız. Yeni çıkan yasanın tartışılmasını siyasilere ve hukukçulara bırakıyoruz…
Dezenformasyon kelimesinin en kısa anlamı TDK’ya göre “Bilgi çarpıtma” olarak açıklanmış. Yani 2 kelimeyle, kısa ve öz…
Bazı görüÅŸlere göre ise; “Mesele bu kadar dar kapsamlı deÄŸil”miÅŸ, “Bilgi çarpıtma, yanlış bilginin en yaygın yedi türünden biri”imiÅŸ. Oysa, ‘bilgi çarpıtma’ yanlış kullanılan bilginin her türünü kapsayan bir ÅŸemsiyedir.
Yani parodi, taklit, uydurma, manipülasyon, hatalı iliÅŸkilendirme, baÄŸlamından kopartma gibi eylem çeÅŸitlerinin de dezenformasyon sayılmasının ilk ÅŸartı bilginin çarpıtılmış olmasıdır. Sadece eÄŸlence amaçlı ortaya çıkan parodi, taklit gibi aktiviteler içinde bilgi çarpıtma bulunmayabilir. Kısaca olmazsa olmaz unsur bilginin çarpıtılmış olmasıdır. Hem de kasıt olup olmadığı aranmaksızın…
Peki ülkemizde dezenformasyon yaygın mı?
Art niyet olmasa da her türlü görüÅŸe sahip bireyleri, iÅŸletmeleri, medya kuruluÅŸlarını ve dernekleri de kapsayacak kadar yaygındır…
Dolayısıyla dezenformasyon tek yönden gelmez, çok yönlüdür. Yani her kesim içinden bilgiyi çarpıtanlar çıkabileceÄŸi gibi sayıları daha az da olsa doÄŸru bilgiden ayrılmayanlar da çıkar. Ama maalesef onlar dokuz köyden kovulmayı her an beklemek zorundadırlar.
Ä°ÅŸte en basit yanlış bilgi örneÄŸi:
TÜÄ°K’in Ekim ayı Tüketici Güven Endeksi açıklamasını, dünyaya iki ayrı pencereden bakangazete birlikte çarpıtıyorlar. Kasıt olduÄŸunu söyleyemem. DiÄŸer ihtimaller dikkatsizlik veya bilgi eksikliÄŸi olabilir…
TÜÄ°K açıklamasının ilgili kısmı; “Tüketici Güven Endeksi, Ekim ayında bir önceki aya göre yüzde 5,3 oranında arttı. Eylül ayında 72,4 olan endeks, Ekim ayında 76,2 oldu” ÅŸeklindeydi.
Ä°lgili kurumdan bu açıklamayı alan birinci gazetenin haber baÅŸlığı; “Tüketici güveni yılın zirvesinde” ÅŸeklinde ilgi uyandırıyor…
Be kardeÅŸim, ortada tüketici güveni yok ki, zirvede olsun!
Daha da ilginç olan ikinci gazetenin haber baÅŸlığı; “TÜÄ°K: Tüketici güveni ekimde arttı”ÅŸeklinde ve kurumun söylemediÄŸini söylemiÅŸ gibi yansıtıyor.
Ä°lgili kurum “Endeks arttı” diyor, gazete “Güven arttı” ÅŸekline çeviriyor.
Oysa aynı TÜÄ°K açıklamasında; “Endeksin 100’den küçük olması tüketici güveninde kötümser durumu göstermektedir” ilave notu da var.
“Bunda ne var, masum hatalar” diye düÅŸünenler çıkabilir. Ancak en azından yanlış haberlerin bilhassa genç insanların bilgilerini ve inanışlarını olumsuz etkileyebileceÄŸini unutmayalım.
Bu kadarla kalsa iyi, yanlış bilgiyi dezenformasyondan ayıranlar da var. Yanlış bilgi yanlışlıkla yayılıyorsa güya tehlikesi yokmuÅŸ!
Ä°ÅŸte yukarda verdiÄŸim iki örnekte resmi kurumun verdiÄŸi bilginin tam tersini baÅŸlığa taşımışlar. Yani fark siyah ve beyaz kadar büyük…
Åžimdi bunu sadece dikkatsizlikten kaynaklanan ‘yanlış bilgi’ gibi mi deÄŸerlendirmeliyiz?
Peki sonuçları ne olacak?
Yani okuyucunun yanıltılması ve kurumun söylediklerinin çarpıtılması…
“Yanlış bilgi sadece kasıtlı olursa tehlike yaratır”mış…
Ne münasebet!
Diyelim ki yazılı veya görsel basın aceleyle cinayet failinin resmini ve/veya ismini yanlış yayımladı. Bakınız burada masum bir hata var deÄŸil mi?
Peki o yanlış ÅŸüpheliye, güvenlik güçlerinden önce maktulün yakınları ulaÅŸamaz mı?
Ä°ÅŸte tehlikenin en katmerlisi…
Pardon denip geçilebilir mi?
Sonra dezenformasyonun kasıtlı olduğunu tespit edebilmek o kadar kolay mı?
Bakınız, henüz sosyal medyaya geçemedik. Ancak kasıt olmayan yanlış bilginin domino etkisiyle sosyal medyada yayılmasının hesabı kime sorulmalı?
Bazı gıda ürünlerinin gerçek olmayan ÅŸifa dağıtıcı özelliklerini yayanlara hangi gözle bakacağız?
Veya bir baÅŸka gıda ürününün haksız yere saÄŸlığa zararlarını sıralayanlara ne diyeceÄŸiz?
Sadece, “uzmanlık konusu deÄŸil, fazla takılmayın” deyip geçecek miyiz?
Birinci örnekte tüketicinin, ikinci örnekte üretici veya marka sahibinin zararları nasıl karşılanacak?
Sonuç olarak; daha küresel bakışla da dezenformasyon kelimesinin Türkçedeki karşılığı “bilgilendirmeme, yanlış bilgilendirme” oluyor. Çünkü bu anlam Fransızca ‘deinformation’ kelimesinin çevirisidir.
Kelime; information (bilgi, bilgilendirme) sözcüÄŸünden de + önekiyle türetilmiÅŸtir. Dolayısıyla her türlü yanlış bilgilendirme kasıt aranmaksızın dezenformasyon sayılır.
Gerçek dışı bilginin kasıtlı yayılması hali ise manipülasyondur. Ä°ÅŸte kasıt durumu burada ana ÅŸarttır. Manipülasyon, yarar saÄŸlamak amacıyla baÅŸkalarını çeÅŸitli yollarla aldatarak veya gerçeÄŸi çarpıtarak etkileme, yönlendirme, kontrol etme ve yönetme anlamına gelir (Dr. Dilaver NiÅŸancı).
En fazla da borsada ve diÄŸer finansal piyasalarda rastlanır, sisteme ve yatırımcıya büyük zararlar verdiÄŸi gibi haksız kazanca da neden olur. Mücadele edilmesi gereken bir kötülüktür. Yeter ki sonuçları itibariyle bırakacağı hasar doÄŸru ölçülebilsin ve hakem heyeti adaletli olsun…
Ercüment Tunçalp
Yazarımızın bu yazısı Retail Türkiye Dergisi’nde 22 Kasım 2022 tarihinde yayınlanmıştır.