Demokrasinin Düzeyi ve Kalitesinin Ölçülmesi Meselesi
Demokrasinin düzeyi ve kalitesinin ölçülmesinde baÅŸvurulacak yöntemler konusunda farklı düÅŸünceler ve yaklaşımlar bulunuyor. Konuyu uluslararası alanda deÄŸerlendiren iki önemli kuruluÅŸ var: (1) Freedom House (merkezi Washington'da olan ve bazı ülkelerde ÅŸubeleri bulunan bir sivil toplum örgütü), (2) The Economist Intelligence Unit (Ä°ngiltere kökenli The Economist Dergisi Grubu içinde yer alan, araÅŸtırma ve analizler yapan, tahmin ve danışmanlık hizmetleri veren bir kuruluÅŸ.) Bu iki kuruluÅŸun demokrasi derecesini ölçme yöntemleri arasında kapsam ve seçilen göstergeler yönünden bazı farklar var. Önce bunları açıklayalım.
The Freedom House, 2019 yılında, önceki yıllarda uyguladığı metodolojide olduÄŸu gibi, Ä°nsan Hakları Evrensel Bildirgesinde yer alan haklardan yola çıkmış ve kiÅŸilerin bu haklardan yararlanma derecesine göre ölçüm yapmış. Bu haklara dayalı 25 farklı kategoride ülkelerin durumuna 0 ile 4 arasında not vererek toplamı 100 üzerinden deÄŸerlendirmiÅŸ. Bütün bu ölçümler sonunda siyasal haklar ve sivil özgürlükler ÅŸeklinde bölünen iki kategori esas alınarak en yüksek demokrasi kalitesine sahip ülkeler 1 ve en düÅŸük demokrasi kalitesine sahip ülkeler 7 olacak ÅŸekilde nihai deÄŸerlendirmeye tabi tutularak ülkeler üç grupta sınıflandırılmış: (1) Özgür Ülkeler, (2) Kısmen Özgür Ülkeler, (3) Özgür Olmayan Ülkeler.
The Economist Intelligence Unit, 2019 yılında, önceki yıllarda olduÄŸu gibi demokrasinin varlığını ve düzeyini, Demokrasi Endeksi adını verdiÄŸi bir endeksle ölçmüÅŸ. Söz konusu endeks beÅŸ kategoride ayrı ayrı ölçümlere ve sonuçta da bunların ortalamasından çıkan bir genel endekse göre biçimleniyor. Bu beÅŸ kategori ÅŸunlar: (1) Seçim süreci ve çoÄŸulculuk, (2) Hükümetin çalışma biçimi, (3) Siyasal katılım, (4) Siyasal kültür, (5) Sivil özgürlükler. Bu kategorilere göre verilen puanların ortalaması (toplam puan) 1’den 10’a kadar deÄŸer alabiliyor. Bu puanlamada demokrasi kalitesi ve derecesi açısından 10 en iyi, 1 ise en kötü ülkeyi gösteriyor.
Bu kategorilere göre oluÅŸturulan endeksler sonucunda ortaya çıkan nota göre sınıflandırılan ülkeler de 4 kategoride toplanıyor: (1) Tam demokrasi, (2) Kusurlu demokrasi, (3) Melez (Hibrid) rejim, (4) Otoriter rejim.
The Freedom House Ölçümü: Dünyada ve Türkiye’de Durum
The Freedom House’un yukarıda deÄŸindiÄŸimiz yöntemle toplam 209 ülkede yaptığı ölçümlere göre dünya nüfusunun (7,6 milyar kiÅŸi) demokrasi derecesi ÅŸöyle çıkıyor: Yüzde 44 özgür, yüzde 30 kısmen özgür ve yüzde 26 özgür deÄŸil. 2019 yılında Finlandiya, Norveç ve Ä°sveç’in ilk üç sırayı aldığı genel sıralamada 68 ülke demokrasi yolunda geliÅŸme kaydederken 50 ülke geri gitmiÅŸ, geri kalanlar ise bulundukları yeri korumuÅŸlar.
The Freedom House’un 2019 yılı Dünyada Özgürlük Raporu ‘Demokraside Gerileme’ baÅŸlığını taşıyor. Rapordaki tespitlere göre ABD baÅŸta olmak üzere dünyada siyasal haklar ve sivil özgürlükler konusunda genel bir gerileme söz konusu. Bu gerileme aslında 2005 yılından bu yana süregelen bir durum.
Türkiye, 2019 yılında deÄŸerlendirmeye alınan 209 ülke (195 ülke ve 14 bölge) arasında 164’üncü sırada bulunuyor. Türkiye, 2019 yılında siyasal haklar açısından 5/7, sivil özgürlükler açısından 6/7 ve toplamda 5,5/7 puanla özgür olmayan ülkeler kategorisinde yer alıyor. 41 Avrupa ülkesi arasında özgür olmayan tek ülke konumundaki Türkiye, demokrasi alanında geriye giden 50 ülke arasında görünüyor.
2002 yılında Türkiye, aynı yöntemlerle yapılan ölçümlere göre, siyasal haklar açısından 4/7, sivil özgürlükler açısından 5/7 ve toplamda 4,5/7 puanla kısmen özgür ülkeler kategorisinde yer alıyordu.
The Economist Intelligence Unit’in Ölçümü: Dünyada ve Türkiye’de Durum
The Economist Intelligence Unit’in 2019 yılı Demokrasi Endeksine göre dünya ortalama demokrasi puanı 2018 yılında 5,48 iken 2019 yılında 5,44’e gerilemiÅŸ bulunuyor. Rapora göre 165 ülkenin 22’si tam demokrasiye, 54’ü kısmi demokrasiye, 37’si melez (hibrit) sisteme ve 54’ü de otokratik rejime sahip görünüyor. 2006 yılında tam demokrasiye sahip ülke sayısı 28 idi. 2019 yılında demokrasi endeksinde ilk üç sırada Norveç, Ä°zlanda ve Ä°sveç yer alıyor.
The Economist Intelligence Unit’in 2019 Demokrasi Endeksi raporu ‘Demokraside Gerilemeler ve Halk Protestoları’ baÅŸlığını taşıyor ve yukarıda deÄŸindiÄŸimiz gerilemelere bakılınca The Freedom House Raporunda ortaya konulan demokraside gerileme saptamasıyla uyumlu görünüyor.
Rapora göre melez yönetim sistemine sahip olan Türkiye, 2019 yılında deÄŸerlendirmeye alınan 167 ülke arasında 4,09 puanla 110’uncu sırada yer alıyor ve otokratik rejime sahip ülkelere çok yaklaÅŸmış bulunuyor. Avrupa’da yer alan 21 ülke arasında son sırada bulunan ve melez sisteme sahip tek ülke konumunda olan Türkiye, bir sıra üstünde yer alan Yunanistan’dan (7,43 puan) 3,34 puan düÅŸük bir reytinge sahip görünüyor.
2006 yılında aynı yöntemlerle yapılan ölçümlere göre, o tarihte de melez sisteme sahip olan Türkiye, 165 ülke arasında 5,70 puanla 88’inci sırada bulunuyordu. Buna göre Türkiye son 14 yılda hızlı bir demokrasi kaybı yaÅŸamış görünüyor.
Sonuç ve DeÄŸerlendirme
Sovyet sisteminin dağılmasıyla sona eren soÄŸuk savaÅŸ döneminin ardından dünyada demokrasinin yükselmesi beklenirken iÅŸlerin tam tersine geliÅŸmesi oldukça ilginç bir durumu yansıtıyor. Demek ki Sovyet sistemi, batılı ülkelerin demokrasiden uzaklaÅŸmaması için bir ters rol model görevi görüyormuÅŸ.
Türkiye’nin demokrasi alanında yaÅŸadığı kayıplar çok önemli. Bunun ekonomideki yansımalarını CDS primi baÅŸta olmak üzere çeÅŸitli göstergelerde görmek mümkün. Bugün 240 bp’nin altına gelmiÅŸ olan CDS primi, Türkiye ile kırılgan beÅŸli grubunda bulunan Güney Afrika’da 170, Brezilya, Endonezya ve Hindistan’da 100’ün altında bulunuyor. Bu ülkelerin hepsi demokrasi endeksinde Türkiye’nin üzerinde yer alıyor.
Türkiye’nin yapısal reformlara hukukun üstünlüÄŸü, parlamenter sisteme dönüÅŸ ve eÄŸitimin yalnızca bilimsel temellere dayalı hale getirilmesiyle baÅŸlaması, ekonomisini de iyileÅŸtirmesinin temelini oluÅŸturacak gibi görünüyor.
Kaynaklar:
https://freedomhouse.org/report/freedom-world/freedom-world-2019
https://freedomhouse.org/report/freedom-world/2019/turkey
https://www.eiu.com/topic/democracy-index
https://dataspace.princeton.edu/jspui/bitstream/88435/dsp011544br56f/1/DEMOCRACY_INDEX_2007_v3.pdf
http://www.mahfiegilmez.com/2020/01/demokrasi-dosyas-dunyada-ve-turkiyede.html#more